استادیار، گروه پژوهشی ارزیابی سیاست‌ها و پایش علم، فناوری و نوآوری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور
چکیده
در دنیای کنونی، توجه به علم، فناوری، و نوآوری از مهم‌ترین عوامل زیربنایی برای توسعه پایدار هر کشورند، و یکی از ضرورت‌های توسعه علم، فناوری، و نوآوری ارائه تصویری واقع‌گرایانه و روشن از وضعیتِ کشور در این حوزه‌ها به صورتی مستمر است. بنابراین، کشورها و نهادهای مرتبط تدوین گزارش‌های تحلیلی، عملکردی، و مقایسه دستاوردهای کشور با سایر کشورهای منطقه و فرامنطقه‌ای را در دستور کار خود قرار می‌دهند، تا میزان نیل به اهداف و جایگاه مطلوب کشور را پایش و ارزیابی کنند، و در راستای نیل به پیشرفت گام بردارند. به صورتی کلی، هدف اصلی نظام پایش و ارزیابی در هر کشور، ارزیابی اثربخشی توأمانِ کلیه بروندادها و اقدام‌های زیست‌بومِ علم، فناوری و نوآوری در تمامی ابعاد اقتصادی، محیطی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، سازمانی و سلامت است. لیکن، پایش و ارزیابی از دو منظرِ طراحی و اجرا، اقدامی دشوار است. از یک سو، به نظامِ ملیِ ارزشیابی علم، فناوری، و نوآوری نیاز است که همگان در اثربخشیِ آن اتفاق‌نظر داشته باشند تا نتایجی که بر این اساس ارائه می‌شود مورد پذیرش جامعه باشد. این نظام، باید عملکردی روشن داشته باشد، و طراحی آن به‌گونه‌ای باشد تا نتیجه آن برای تصمیم‌سازان زیست‌بوم موصوف قابل اطمینان باشد. اهداف کلان و خُرد به تناسب ظرفیت و محدودیت کشور، به صورت کوتاه‌مدت و بلندمدت تعیین شوند، و شاخص‌های ترکیبی،کلان، و خُردی را شامل شود که مرتبط با اهداف مذکور، و هم‌سو با اسناد بالادستی طراحی شده باشند. همچنین، در گزینش معیارها و شاخص‌ها، ماهیت حوزه‌ها و رشته‌های علمی لحاظ شوند، در هنگام تفسیر داده‌ها از متخصص موضوعی استفاده شود تا ناآگاهانه از ظرفیت‌ها و چالش‌هایِ پیدا و پنهان در دامنه موضوعی مربوط غفلت نشود، فواصل زمانی سنجش و ارزیابی و نیز نهادهای گزارش‌دهنده، گزارش‌گیرنده، و تحلیلگر مشخص باشند تا گزارش‌های منظمی از نظام در فواصل مشخص ارائه و امکان مقایسه وضعیت و تصمیم‌سازی بلادرنگ فراهم شود. از سوی دیگر، اندازه‌گیری در ماهیت اقدامی آسان نیست، زیرا ممکن است معیارها و ابزارهای مورد نیاز برای اندازه‌گیری، متأثر از شرایطِ زیست‌بوم تغییر کنند تا تصویر بهتری از وضعیتِ جاری حاصل آید. بنابراین، اجرایِ دقیق و متوالی پایش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری، اقدام پیچیده‌ای است. پیچیدگی به این دلیل است که باید شفافیت، دقت، و انصاف در سراسر فرایند ارزیابی اعمال و ملاحظه‌های ویژه زیست‌بوم در حین ارزیابی مشخص شود، معیارها متأثر از ملاحظه‌ها تغییر کنند، موارد اضطراری چون تأثیرات پاندمیِ کنونیِ بر سپهر علم، فناوری و نوآوری در حین فرایند پایش و ارزیابی مدنظر قرار گیرند و نیز بازخوردهای گزارش‌های قبلی در عملکرد پایش و ارزیابی بعدی لحاظ شود، تا اطلاعات درستی از وضعیت کنونی به دست دهد، و کشور به سوی وضعیت مطلوبِ هدف‌گذاری‌شده پیش رود. علم، تعصب را برنمی‌تابد، و پایش و ارزیابی نیز. بنابراین، وجود تعصبات و سوگیری در نظام پایش و ارزیابی، تکیه بر یک شاخص به صورتی جداگانه برای تمامیِ رشته‌های علمی همچون شاخص هرش (اچ ایندکس)، یا تعدادِ پروانه‌های ثبت اختراع، همسان‌سازیِ شاخص‌ها و مبحثِ «نرمال‌سازی» بدون توجه به ظرافت‌های مربوط به حوزه‌های موضوعی و ماهیتِ رشته‌های علمی چون مقایسه صِرف عملکردِ پژوهشگرانِ مربوطه بر اساس تعداد مقالات منتشره یا استنادهای دریافتی، غفلت از ابعادِ گوناگونِ اثربخشی (آن چنانکه در بالا یاد شد)، و بی‌توجهی به کیفیت و کمیت برونداد یا اقدامی علمی، اثربخشیِ نظام را زیر سوال خواهد برد، زیرا اجازه نمی‌دهد بدنه علمی کشور به طور متوازن در هر سه حوزه علم، فناوری، و نوآوری رشد کند. در این راستا، گروهی از اندیشمندانِ برجسته در حوزه‌های علم‌سنجی و سیاست‌گذاریِ علم ملاحظاتی را بر شاخص‌های ارزیابی پژوهش وارد دانستند، که «بیانیه لایدن»[1] نام گرفت ]1[، و به 25 زبان دنیا از جمله فارسی ترجمه شد[2]. این اصول که می‌توانند مبنای خوبی برای بازبینی نظامِ پایش و ارزیابی در هر کشوری باشند، به صورت خلاصه در ادامه آمده‌اند: ¯ اصل اول: توجه توأمان به کمیت و کیفیت با بهره‌گیری از نظر متخصصان مربوطه؛ ¯ اصل دوم: توجه به هم‌سویی پژوهش با مأموریت‌‌ها و اهداف پژوهشی مؤسسه، گروه و پژوهشگر؛ ¯ اصل سوم: توجه به ویژگی‌های بومی و ملی یک پژوهش (حوزه شاهنامه‌پژوهشی در ادبیات فارسی با آثار علمی در ادبیات انگلیسی عیناً قابل مقایسه نیستند)؛ ¯ اصل چهارم: ضرورتِ شفافیت و وضوح از گردآوری داده‌ها، شاخص‌گزینی، تا داوری و ارزشیابی؛ ¯ اصل پنجم: ضرورتِ ایجادِ امکان بازبینی برای پژوهشگران، جهت اطمینان از کیفیت و صحتِ ارزشیابی؛ ¯ اصل ششم: ضرورتِ توجه به تنوع انتشارات، عملکرد استنادی و تفاوت‌های رشته‌های علمی؛ ¯ اصل هفتم: ضرورتِ توجه به کیفیت عملکرد، تجربه، و تخصصِ پژوهشگر به جای تکیه صرف بر یک شاخص (چون شاخص هرش)؛ ¯ اصل هشتم: لزوم بهره‌گیری از شاخص‌های ترکیبی و اجتناب از گزینش شاخص‌های نادرست و نامشخص؛ ¯ اصل نهم: ضرورتِ توجه به تأثیرات حاصل از گزینش شاخصی خاص و ارزیابی بر آن اساس ( برای نمونه استرالیا با تمرکز بر شاخص «تعداد مقالات» در فرمولِ حمایت مالی از دانشگاه‌ها و مراکز علمی در سال 1990، به افزایشِ کمیت مقالات با کیفیت پایین در سال 2000، دست یافت [2])؛ ¯ اصل دهم: اهمیتِ بازبینی و روزآمدسازی مستمر شاخص‌ها. شماره حاضر با نگاهی ویژه به اهمیتِ نظام پایش و ارزیابی، در تلاش است دغدغه اندیشمندانِ ایرانی متخصص حوزه علم، فناوری، و نوآوری را در قالب مباحثی چون بررسی سیاست‌های سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری در ایران و جهان، ارائه تجارب جهانی در زمینه سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری، تحلیلِ شاخص‌های سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری در ایران، شناساییِ چالش‌ها، الزام‌ها و راهکارهای سیاستی پیاده‌سازی نظامِ سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری، پیشنهادِ راهکارهای مطلوب مدیریتِ نظام سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری، واکاوی و تحلیل نقش نهادهای ارزیابی علم، فناوری و نوآوری در کشور و آسیب‌شناسی عملکردِ آنها، و آینده‌نگاری علم، فناوری و نوآوریِ ایران گرد هم آورد تا در نظام پایش و ارزیابیِ کنونی دقت شود، آسیب‌ها را شناسایی و پیشنهادهایِ سیاستی و اجرایی از دو منظر کلان و خُرد را مطرح کند. بنابراین، از خوانندگان فاضل و علاقمندِ این شماره دعوت می‌شود تا رهنمودهای پیشنهادی را بررسی کنند و تجارب خود را در هر یک از سطوحِ نظام پایش و ارزیابی به اشتراک گذارند، تا شاهد اعتلایِ چشمگیر و مستمرِ علم، فناوری نوآوری در ایران باشیم.
)